انواع فرش ایرانی
هنر فرشبافی متعلق به کشور ماست، برای همین هم شناخت انواع فرش ایرانی یکی از موضوعاتی است که بسیاری از ما علاقه داریم تا حسابی از جزئیات آن سردربیاوریم؛ اما وقتی وارد دنیای پر رمز و رازش و ویژگی فرش ایرانی می‌شویم، می‌بینیم که چقدر دانسته‌های ما از این دنیای رمزآلود کم است. در این مقاله از رشت گشت به این موضوع می پردازیم.
فرش ایرانی مهم‌ترین برند هنری شناخته شده ایران، در جهان است و صنعتی کهن است که تا حدودی همۀ ما ایرانی‌ها با آن سروکار داشته‌ایم. روی آن بزرگ شدیم و با نقش و نگارهایش رویاپردازی کرده‌ایم. ولی شاید بجز تعداد معدودی از ما که حسب علاقه یا شغل‌مان به آن پرداخته‌ایم، بقیه چیز زیادی از آن نمی‌دانیم. در حقیقت دانش و آگاهی‌مان در مورد فرش ایرانی اغلب به جغرافیایی که در آن بزرگ شده‌ایم، محدود می‌شود.
یکی از مهم‌ترین دسته‌بندی‌های انواع فرش ایرانی، دسته‌بندی بر اساس محل بافت فرش‌هاست. در بسیاری از دانش‌نامه‌هایی که برای فرش تدوین شده‌اند، انواع فرش ایرانی را بر اساس محل بافت آن‌ها دسته‌بندی کرده‌اند و چیزی نزدیک به ۱۰۰ مدخل براساس موقعیت جغرافیایی، برای فرش ایرانی تعریف کرده‌اند.
اگرچه تنوع فرش ایرانی از این دسته‌بندی هم فراتر است. برای مثال در این دسته‌بندی فرش‌هایی که عشایر ایران می‌بافند را در یک دسته‌بندی کلی به‌نام فرش‌های عشایری قرارداده‌اند. ولی اگر در فرش‌های عشایری دقیق شویم با دنیایی از تفاوت‌ها روبرو می‌شویم که در مطلبی جداگانه مفصل به آن‌ها می‌پردازیم.
فرش‌های ایرانی بر اساس طرح و جنس نخ‌ها و همچنین کلاس دارهایی که روی آن بافته می‌شوند، قابل دسته‌بندی هستند. البته که این روزها دسته‌بندی‌های دیگری چون فرش مدرن یا فرش آنتیک و همچنین فرش دستبافت و فرش ماشینی هم ممکن است رایج باشد؛ اما ما در اینجا قصد داریم، فرش ایرانی را بر اساس محل بافتشان دسته‌بندی و معرفی کنیم. اگرچه برای دسته‌بندی صحیح باید حداقل همان یک‌صد دسته‌بندی را درنظر بگیریم؛ اما برای راحتی کار، مناطق جغرافیایی بافت انواع فرش را در دسته‌بندی‌های بزرگتری معرفی می‌کنیم و در ادامه به توضیح‌شان می‌پردازیم.
فرش‌های دستبافت ایرانی بر اساس محل بافت به چند دسته کلی تقسیم می‌شوند:
- فرش‌های فلات مرکزی ایران؛ (قم، کاشان، اصفهان، یزد و کرمان)
- فرش‌های زاگرس؛ (مرکزی، همدان، لرستان، ایلام و چهارمحال و بختیاری)
- فرش‌های عشایری؛ فرش‌های (لری و بختیاری، شاهسون قشقایی و افشاری)
- فرش‌های سیستانی و بلوچی
- فرش‌های مرکز ایران، فرش‌های (تهران و تفرش و طالقان و سمنان)
- فرش‌های شمال ایران
- فرش‌های خراسان و فرش مشهد
- فرش‌های ترکی؛ (استان‌های آذربایجان غربی و شرقی، اردبیل، زنجان)
- فرش‌های کردی؛ (کردستان و کرمانشاه و آذربایجان غربی)
- تابلو فرش دستباف ایرانی
انواع فرش‌های فلات مرکزی
چند قطب بافت فرش در فلات مرکزی ایران مانند فرش کاشان و قم شهرتی جهانی دارند. فلات مرکزی ایران، عمدتاً فرش‌های شهری یا شهری‌بافت هستند. طرح‌های رایج در فرش قم، لچک و ترنج، واگیره‌ای و بته و درختی است. گره‌های فرش کاشان متقارن است و لچک و ترنج، گلدانی، شکارگاهی و محرابی از محبوب‌ترین طرح‌های فرش کاشان است.
فرش‌های اصفهان هم فرش‌های شهری‌بافت و هم محلی و عشایری هستند. این منطقه بیشتر به بافت فرش‌های شهری با گره‌های نامتقارن شهرت دارد. فرش کرمان یکی دیگر از خاص‌ترین انواع فرش دستباف ایرانی است که در آن از طرح‌های گل، شکوفه، برگ، پرنده و حیوانات استفاده می‌شود.
فرش یزد هم به دلیل نزدیکی به کرمان متاثر از نقشه‌های آن است و به شلوغی فرش‌های کرمانی است.
انواع فرش‌های زاگرس‌نشینان
استان همدان یکی از مناطق با اهمیت قالی بافی ایران در منطقه جغرافیایی زاگرس، از لحاظ کمیت و تعداد است. در این منطقه فرش‌های تجاری با اندازه متوسط رواج دارد. مثل فرش‌های دو ذرعی و درشت‌باف که در بازار به آن «موصول» می‌گویند. فرش‌های همدان در سبک‌های منحنی و شاخه شکسته و گاهی هندسی و اغلب با طرح‌های ترنج‌دار و دسته گل و بته‌ای وهراتی و ایلیاتی بافته می‌شوند.
در استان مرکزی و اراک هم چهار نوع فرش ساروق، فراهان، ارامنه‌باف و محال و قالی مشک‌‌آباد بافته می‌شود. فرش‌های لرستان بافت ضخیم و پشم‌آلود با رنگ‌های تیره مثل آبی، قهوه‌ای و قرمز است. بافنده‌های لرستان در بافت فرش‌های خود به بافت طرح‌های بوته‌ای و سرتاسری توجه خاصی دارند.
در چهارمحال و بختیاری هم فرش‌هایی با طرح خشتی متداول است. در این طرح متن فرش با شکل‌های چهارگوش و شش‌پهلو یا لوزی به صورت منظم شبکه‌بندی شده است. در داخل هرکدام از این شکل‌های هندسی نقش‌هایی مانند درخت سرو، شاخه بید مجنون، گلدانی مملو از گل، پرنده و یا تک بته از نوع مادر و بچه بافته می‌شود.
انواع چله فرش را بشناسید.
انواع فرش‌های عشایری
فرش‌های عشایری اغلب توسط عشایر ایران بافته می‌شوند و بیشتر آن‌ها ذهنی‌باف هستند. در این طرح‌ها قرینه‌بودن بی‌معناست و حتی همین ویژگی و سادگی نقوش از عوامل اصلی زیبایی طرح‌های عشایری است. قالیچه‌های عشایر شاهسون رنگ و لعابی کردی دارند، به گونه‌ای که تولیدات دو پودی آن‌ها با بافتی بسیار سفت و فشرده و نه‌چندان ظریف است.
سابقه بافندگی در میان عشایر لر هم بیشتر از یک‌صدوپنجاه سال نیست و بافته‌های آن‌ها با طرح‌های ساده بیشتر در سبک‌های هندسی است. فرش‌های این منطقه اغلب با کاربرد رنگ‌های طبیعی و به صورت ضخیم بافته می‌شوند.
یکی از معروف‌ترین و محبوب‌ترین فرش‌های عشایری، فرش قشقایی در استان فارس است. از مشهورترین نقش‌ونگارهای فرش قشقایی می‌توان به کله‌اسبی، ترمه‌گل، شاهپسند، محرمات و… اشاره کرد. طرح‌ها و نقش‌ونگارهایی که در قالیچه قشقایی به‌کاربرده می‌شوند، به دو گروه اصلی و مجزا ابه نام طرح و نقش سنتی و طرح و نقش منظم تقسیم می‌شوند.
معرفی فرش‌های سیستانی و بلوچی
یکی از قدیمی‌ترین انواع فرش ایرانی دستباف، قالیچه‌های بلوچی توسط عشایر بلوچ شمال خراسان است که به ویژه در اطراف تربت حیدریه، کاشمر (ترشیز)، تربت جام، سرخس بافته می‌شود و تنها معدودی در نواحی جنوبی و قدری در سیستان بافته می‌شود.
تربت حیدریه و تربت جام به ترتیب از شهرهای مرکزی و شرقی استان خراسان هستند و از سال‌ها قبل به‌عنوان بزرگترین مرکز تهیه قالیچه‌های بلوچ شهرت و اعتبار خود را حفظ کرده‌اند و هم‌اکنون به عنوان بزرگترین مرکز تولید و عرضه و فروش قالیچه‌های بلوچی سهم عمده‌ای در تولید فرش این استان را برعهده دارند.
معرفی انواع فرش‌های مرکز ایران
تحولات فرشبافی در تهران، در سه دهه اخیر بسیار گسترده بوده؛ ولی به‌طورکلی قالی‌های تهران دارای ویژگی‌های زیر هستند؛
- قالی‌هایی با زمینه روشن و با بهره‌گیری از نقوش قدیمی و یا اشکال جدید در طرح‌های لچک و ترنجی، درختی حیوان‌دار، درختی ساده، هندسی خاتم شیراز، بازوبندی و هراتی با حاشیه سماوری بافته می‌شوند.
- تارهای قالی تهران از جنس نخ‌پنبه‌ای است و پود نازک آن‌ها به رنگ آبی و پود ضخیم به رنگ سفید است.
- پشمی که در این قالی‌ها به‌کار می‌رود کیفیت خوبی دارد و به‌همین‌دلیل قالی‌های تهران دارای حالتی ابریشمین و مخملین هستند.
- گره‌های آن‌ها از نوع فارسی‌باف و ارتفاع پرزها کوتاه و بافت آن‌ها نسبتاً فشرده و سبک است.
فـرش طالقان هم فرشی ذهنی‌بافت است و دارای طـرح هندسی و شکسته اسـت. در ایـن فـرش قرینـه بـودن چنـدان معنـا نـدارد و همیـن ویژگی و سادگی نقوش از مهم‌تریـن عوامل زیبایــی ایـن فـرش اسـت.
بخش مهدی‌شهر و شهرستان شاهرود از مراکز مهم تولید قالی و قالیچه در استان سمنان به‌شمار می‌روند. قالی‌بافان سمنان از نقش و طرح سایر مناطق مانند تبریز، مشهد، اصفهان، نائین، کاشان، یزد و کرمان استفاده می‌کنند. در زمینه بعضی از قالی‌ها گل‌های اسلیمی، شکوفه‌ها، غنچه‌ها و برگ‌های گوناگون با شاخه‌های ظریف دیده می‌شود و در بعضی طرح‌های شاه عباسی، افشان، ترنجی، خوشه، برگ فرنگی، درختی، شکارگاه بافته می‌شود.
معرفی انواع فرش‌های شمال ایران
استان‌های شمالی به ویژه مازندران از دیرباز در هنر فرشبافی، حرفی برای گفتن داشته‌اند و فرش‌های بافته شده این استان به ویژه در منطقه کلاردشت شهرت جهانی دارد. فرش کلاردشت که به فرش«خرسک» نیز شهرت دارد، یک هنر بومی این منطقه بوده و نقشه‌های موجود در آن نیز الهام گرفته از تراوشات ذهنی است و به‌عبارتی با توجه به زمختی که دارد، برگرفته از طبیعت و موقعیت کوهستانی سرمای سخت این منطقه است و با گذر زمان به‌علت مهاجرت از دیگر استان‌ها مثل کرمانشاه، فارس و کردستان به مازندران و کلاردشت این هنر به این منطقه راه یافته است.
قالیبافی در شمال شرق ایران در بین ترکمن‌ها نیز رایج است. در‌حال‌حاضر سه گروه از ترکمن‌های مستقر در ایران به قالیبافی اشتغال دارند؛ دو طایفه از ایل بزرگ یموت به نام‌های آتابای، جعفربای و دیگری بخشی از ایل تکه، بهترین فرش‌های ترکمن را می‌بافند. به‌طور کلی بیشتر نقشه‌های فرش‌های ترکمن اصیل همه تکراری هستند، یعنی از تکرار یک یا چند نقش‌مایه شکل می‌گیرند.
آشنایی با فرش‌های مشهد و خراسان
قالیبافی خراسان در طول حیات یک‌هزاروپانصد ساله خود در زمان سلطنت شاهرخ‌میرزا در دوره تیموریان یکی از شکوفاترین ادوار تاریخی خود را گذرانده است. مناﻄق ﮔوناﮔون قالیبافی خطه بزرگ خراسان، شامل: مشهد، بیرجند، مود، کاشمر، قائن، درخش، تربت حیدریه، سبزوار، شاندیز، فردوس و طبس است.
قدیمی‌ترین نوع فرش تاریخی مشهد که حدود پنج سده قدمت دارد، نوعی فرش نماز است که توسط شاه طهماسب به شاه‌سلیمان باشکوه هدیه شده است. یکی از مهم‌ترین نکات در فرش‌های مشهد، نوع بافت ویژه آن‌هاست. گرچه گره فارسی متداول‌تر است، اما نوع بافت فرش مشهد، ترکیبی از دو نوع بافت فارسی و ترکی‌باف است. همین بافت موجب می‌شود تا استحکام فرش‌های مشهد تا حد زیادی افزایش پیدا کند.
فرش‌های مشهد و خراسان از زیباترین و قدیمی‌ترین انواع فرش ایرانی هستند که هنوز مانند گذشته، جای خود را در میان طرفدارن فرش دستباف ایرانی حفظ کرده‌اند.
معرفی انواع فرش ایرانی ترکی‌باف
اوج شکوفایی تولید فرش دستباف آذربایجان در زمان حکومت صفویان بوده است؛ چرا که شاهان صفوی با راه‌اندازی کارگاه‌های قالیبافی طراز اول در این شهر بافندگان زبردستی را گرد هم آوردند.
سبک بافت قالیبافی آذربایجان به ۳ دسته تقسیم می‌شود:
- روستایی بافت
- شهری بافت
- عشایری بافت
قالی‌های شهری‌بافت آذربایجان بیشتر در مناطقی از جمله تبریز، اسکو، مرند، مراغه، خوی و ارومیه تولید می‌شوند. ریزبافت‌ترین فرش‌های ایران در تبریز بافته می‌شود؛ گره با قلاب و از نوع متقارن (ترکی) و پودگذاری به‌صورت دو پوده (مانند کلیه نواحی ترک زبان) است.
فرش‌های روستایی بافت آذربایجان متعلق به روستاها و محلاتی همچون فرش هریس، مهربان، بخشایش، شربیان، گراوان و اطراف شهرهای اردبیل، سراب، مشکین‌شهر و کلیبر است.
از میان طرح ها و شهرهای مطرح هنر فرشبافی آذربایجان، خوی با فرش ریزماهی‌اش و تکاب با فرش افشارش قدمت دیرینه‌ای دارند و برای خود شهرت و آوازه‌ای جهانی کسب کرده‌اند. فرش ترکی‌باف هریس نیز به‌جهت دارابودن نقوش هندی، علاقه‌مندان بسیاری در خارج از ایران دارد.
معرفی انواع فرش‌های کردی
یکی از انواع فرش ایرانی فرش‌های کردی هستند. هنر فرشبافی بخش مهمی از میراث فرهنگی مردمان کرد شمال‌غربی ایران را به خود اختصاص داده‌اند. مشخصه بارز فرش‌های کردستان، طرح‌های هندسی افشان بی‌نظیری است که غالباً بر مبنای نمادهای پیچیده‌ی زبان کردی ترسیم شده است. چله فرش دستباف کردستان، معمولاً با پشم ضخیم کشیده می‌شود و فرش نیز با گره دوگانه بافته می‌شود. دو قطب مهم فرشبافی کردستان، سنندج و بیجار است که شهرت جهانی دارند.
فرش کردی قوچان و بجنورد و فرش‌های عشایری بافت سنقر هم از دیگر بافته‌های کردستان هستند. بافت فرش در کرمانشاه نیز با تولید فرش سیدعبدالهی آغاز شد و طرح‌های دیگر که متأثر از نقوش فرش ساروق، کرمان و بیجار بود، در واقع نشان‌دهنده سابقه بافت فرش شهری کرمانشاه است.
انواع فرش ایرانی ماشینی
در مناطقی که به‌صورت کلی درباره ویژگی‌های انواع فرش ایرانی آن‌ها حرف زدیم، علاوه‌بر فرش دستباف، دارای کارخانه‌های متعدد انواع فرش ماشینی هم هستند که تلاش می‌کنند، فرشی ارزان‌تر و اقتصادی‌تر نسبت فرش دستباف را هم در اختیار مردم قرار دهند. این کارخانه‌ها با تولید انواع فرش ایرانی مدرن توانسته‌اند به میزان زیادی همه‌جور سلیقه‌ای را پوشش دهند. همچنین علاوه‌بر فرش سعی می‌کنند با تولید جاجیم، گبه، گلیم، نمد فرش، زیرانداز و روفرشی به همه نیازهای مخاطبان پاسخ دهند.
تابلو فرش
یکی از جذابیت‌های دنیای فرش، تابلو فرش‌های نفیس است که با اشکال و طرح‌های گوناگون بافته می‌شود. تابلوفرش‌ها بسیار متنوع هستند و به‌صورت دستباف و ماشینی در بازار موجودند. برای آشنایی بیشتر با انواع تابلو فرش، راهنمای جداگانه‌ای برای آن نوشته‌ایم که خواندن آن به شما کمک می‌کند با آگاهی بیشتری با این آثار زیبا آشنا شوید و در صورت علاقه یکی از آن‌ها را در خانه خود داشته باشید.
