ستاد محمد معین را شاید بتوان وارث واژه‌ها و پدر لغت نامه ایران بعد از دهخدا نامید. او به زبان‌های فرانسه، انگلیسی، عربی و آلمانی تسلط کامل داشت و زبان‌های پهلوی اوستایی و فارسی باستان و بعضی لهجه‌های محلی را به خوبی می‌دانست؛ در طول عمرش حدود ۲۳ جلد کتاب تألیف و منتشر کرد. از فعالیت‌های مهم او همکاری با علامه دهخدا و تنظیم فیش‌های چاپ نشده بعد از فوت دهخدا است. وی همچنین طبق وصیت نیما یوشیج بررسی آثار او را بر عهده گرفت.
بیوگرافی محمد معین
دکتر محمد معین در روز نهم اردیبهشت ماه سال ۱۲۹۷ هجری شمسی در محله زرجوب شهر رشت به دنیا آمد، طبق صفحه اول دستخطی که وی درباره زندگی خود نوشته، تاریخ تولد وی ۱۷ رجب سال ۱۳۳۲ (قمری) برابر با ۲۱ خرداد سال ۱۲۹۳ است. در متن دانشنامه دکترا، سال تولَد وی ۱۲۹۱ ذکر شده‌است؛ ولی در نوشته قاب شده‌ای که در خانه وی و در اتاق کارش به دیوار آویخته‌است تاریخ تولد او دوشنبه ۹ اردیبهشت ۱۲۹۷ نوشته شده‌است.
محمد شش ساله بود که بیماری حصبه در رشت شیوع یافته و در آن سال ۲۸ هزار نفر را از بین برده بود، او نخست مادرش طلعت را بر اثر بیماری حصبه و شش روز بعد پدرش ابوالقاسم را به دلیل همین بیماری از دست داد و تحت سرپرستی پدر بزرگش محمدتقی معین العلما که از روحانیون مورد احترام زادگاهش بود، قرار گرفت.
وی سیزده ساله بود که پدر بزرگش را از دست داد، تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مدرسه شماره یک رشت به پایان رساند، سپس برای ادامه تحصیل به تهران رفت. محمد دوره دوم متوسطه را در دارالفنون تهران گذرانید، در دوران تحصیل همیشه شاگردی ممتاز به شمار می‌رفت و علاوه بر استعدادی که در ادبیات فارسی داشت در عربی نیز دارای معلومات بود.
معین در سال ۱۳۱۳ در شانزده سالگی لیسانس ادبیات فارسی و فلسفه و علوم تربیتی را از دانشگاه تهران گرفت و موضوع رساله او که به زبان فرانسه نوشته شد "لوکنت دولیل و مکتب پارناس" بود.
او در سال ۱۳۱۴ پس از پایان تحصیل و انجام خدمت نظام در حالی که فقط ۱۷ سال داشت به ریاست دانشسرای مقدماتی اهواز منصوب شد؛ سپس ریاست دانشسراهای وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش فعلی) را به عهده گرفت و در همین زمان توانست دوره روانشناسی عملی، خط شناسی، قیافه شناسی و مغز شناسی را به صورت مکاتبه‌ای در آموزشگاه روانشناسی بروکسل بلژیک بگذراند. محمد معین در سال ۱۳۲۱ در سن ۲۴ سالگی با نوشتن رساله " مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی" اولین کسی بود که در ایران موفق به اخذ درجه دکترای ادبیات فارسی شد و بعد از اخذ دکترا به عنوان استاد کرسی «تحقیق در متون ادبی» دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و استاد در دانش سرای عالی مشغول تحقیق و تدریس شد.
دکتر معین در سال ۱۳۲۴ همکاری با علامه دهخدا را در تنظیم لغت نامه شروع کرد و معاون او در کار لغت نامه بود و پس از وی ریاست سازمان لغت نامه را به عهده گرفت.
دکتر محمد معین به زبان‌های اوستایی، پارسی باستان، پهلوی، عربی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، لاتینی و سانسکریت آشنایی داشت و در مسافرت‌های متعدد از مؤسسات فرهنگ نویسی کشورهای دیگر دیدار کرد، مدتی نیز در موزه‌های کشورهای مختلف (آمریکا، انگلستان، فرانسه، سوئیس، آلمان، هلند، ایتالیا، سوئد، فنلاند، روسیه و کشورهای دیگر) به مطالعه مشغول بود و سپس به تدوین فرهنگ فارسی کنونی که به نام فرهنگ فارسی معین معروف است، مشغول شد.
در آذرماه ۱۳۳۸ از نیما یوشیج، پیشگام شعر نو در ایران وصیت‌نامه‌ای بدست آمد که در آن دکتر معین را بدون اینکه دیده باشد، به عنوان وصی تعیین کرده بود تا اشعار وی را بررسی کند و قسمت لازم را انتشار دهد.
فرهنگ فارسی معین
فرهنگ فارسی معین معروف به فرهنگ معین یکی از فرهنگ‌های لغت نامدار فارسی است. ویرایش متوسط این فرهنگ نخستین بار در سال ۱۳۵۱ و پس از درگذشت محمد معین با کوشش سید جعفر شهیدی انتشار یافت.
این فرهنگ شامل لغات فارسی، لغات و ترکیبات عربی متداول در زبان فارسی، لغات اروپایی که به تدریج در زبان فارسی وارد شده‌اند، در هفت هزار و نهصد پنجاه و شش صفحه و در شش جلد و شامل ۳ بخش لغات، ترکیبات خارجی و اعلام آن است:
- بخش لغات شامل مواد، املاء، تلفظ، اصل و ریشه، دستور، معانی و مفاهیم، شواهد و امثله، مترادف و متضاد، توضیح، لغات مصوب فرهنگستان
- بخش ترکیبات خارجی شامل (مواد املاء، تلفظ، اصل و ریشه، دستور، معانی و شرح اعلام، شواهد، توضیح، تواریخ، نام‌های مصوب فرهنگستان) است.
همسر محمد معین
دکتر محمد معین در سال ۱۳۲۱ با بانو مهین امیرجاهد دختر امیر جاهد (مدیر سالنامه پارس) ازدواج کرد که ثمره این ازدواج پنج فرزند است.
همسر محمد معین، مهین امیرجاهد نیز که طی چند سالی که وی در بستر بیماری بود، از وی پرستاری کرد و سرانجام در تاریخ ۸ آذرماه ۱۳۹۲ خورشیدی در آستانه اشرفیه درگذشت و به خاک سپرده شد.
دکتر مهدخت معین فرزند محمد معین است.
آثار محمد معین
از آثار دکتر معین می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تألیف
- فرهنگ فارسی
- ستاره ناهید یا داستان خرداد و امرداد
- یوشت فریان مرزبان نامه (به فارسی و روسی)
- یادنامه پورداوود
- برگزیده شعر فارسی (دوره طاهریان، صفاریان، سامانیان، آل بویه)
- قاعده‌های جمع در زبان فارسی
- مزدیسنا و ادب پارسی (در دو جلد)
- برگزیده نثر فارسی (دوره‌های سامانیان و آل بویه)
- مفرد و جمع
- تحلیل هفت پیکر نظامی
- اسم جنس
- حافظ شیرین سخن
- مجموعه مقالات (در دو جلد)
تصحیح
- برهان قاطع (در ۵ جلد)
- دانشنامه علایی ابن سینا
- چهار مقاله نظامی عروضی
- جامع الحکمتین ناصر خسرو
- شرح قصیده فارسی خواجه ابوالهیثم
- مجموعه اشعار دهخدا"، "جوامع اشعار دهخدا
- جوامع الحکایات و لوامع الروایات محمد عوفی
- عبهرالعاشقین روزبهان بقلی شیرازی
- حواشی بر اشعار خاقانی
ترجمه
- روانشناسی تربیتی
- کتبیبه های پهلوی
- خسرو کواتان و ریدک وی
- ایران از آغاز تا اسلام
درگذشت محمد معین
محمد معین در ۹ آذر ۱۳۴۵ پس از بازگشت از ترکیه، در دفتر گروه زبان و ادبیات فارسی، سکته کرد و پنج سال آخر زندگی‌اش را در حالت اغما گذراند.
وی را جهت معالجه بیشتر در تاریخ ۱۴ مرداد ۱۳۴۶ به کشور کانادا منتقل کردند؛ ولی چون بهبودی در وضعیت او مشاهده نشد، در ۱۵ آبان ۱۳۴۶ به ایران بازگردانده شد و در بیمارستان فیروزگر بستری شد. محمد معین در روز ۱۳ تیرماه ۱۳۵۰ در همان بیمارستان درگذشت.
آرامگاه محمد معین
پیکر دکتر محمد معین پس از تشییع از مسجد فخرالدوله به سمت زادگاهش شهر رشت منتقل شد و در آرامگاه خانوادگی معین در شهر آستانه اشرفیه به خاک سپرده شد.
آرامگاه او بنا به وصیت خودش، به احترام حرم جلال الدین اشرف و علاقه وی به علامه شیخ حسینی وحید در کنار حشمت رود در شهر آستانه اشرفیه قرار دارد. در حیاط آرامگاه درختان چنار، صنوبر، یوکا، شمشاد و فواره آب و نیمکت و فضای سبز وجود دارد.
نشان‌ها و افتخارات محمد معین
- نشان درجه سوم علمی در سال ۱۳۱۶.
- نشان درجه دوم علمی در سال ۱۳۲۱
- نشان درجه دوم سپاس در سال ۱۳۲۷.
- جایزهٔ Tamhour از طرف Académie des Inscriptions در سال ۱۳۲۱.
- نشان عالی «هنر و ادب» از طرف دولت فرانسه در سال ۱۳۴۰
- دریافت نشان Order des palmes Academiques از ژنرال دوگل رئیس جمهور فرانسه
- نشان لژیون دونور
